Ρίζες από βαμβάκι, της Κάλλιας Παπαδάκη. Εμπνευσμένο από τον Αίαντα του Σοφοκλή

Παύει ποτέ ο σπόρος του κακού;

Ο Αίαντας του Σοφοκλή συναντά τη συνθήκη της ελληνικής επαρχίας στις Ρίζες από βαμβάκι — ένα νέο έργο της Κάλλιας Παπαδάκη σε σκηνοθεσία Έφης Θεοδώρου, που θα παρουσιαστεί για πρώτη φορά στις 15 και 16 Ιουλίου, στο Μικρό Θέατρο Αρχαίας Επιδαύρου.

Οι Ρίζες από Βαμβάκι είναι μια από τις δυο παραστάσεις του φετινού καλλιτεχνικού προγράμματος του Φεστιβάλ, που εντάσσονται στον Κύκλο Contemporary Ancients, υποστηρίζοντας τον διάλογο της σύγχρονης δραματουργίας με το Αρχαίο Δράμα. Ένα πρωτοποριακό εγχείρημα που ξεκίνησε το καλοκαίρι του 2021 και αφορά στην απευθείας ανάθεση νέων δραματικών κειμένων, με αφετηρία αρχαία έργα, σε Έλληνες συγγραφείς, αυτή τη φορά προερχόμενους από τον χώρο της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας.

Σε αυτό το πλαίσιο, η βραβευμένη συγγραφέας και σεναριογράφος Κάλλια Παπαδάκη σκιαγραφεί έναν Αίαντα που αποζητά απελπισμένα την αγάπη και την αποδοχή με τρόπους αδηφάγους και αυτοκαταστροφικούς. Αυτόν τον Αίαντα σκηνοθετεί η καταξιωμένη σκηνοθέτις και Καλλιτεχνική Διευθύντρια του Δημοτικού Περιφερειακού Θεάτρου Κρήτης, Έφη Θεοδώρου, με την κεντρική μορφή του έργου να ενσαρκώνεται από τον εξαίρετο Δημήτρη Μοθωναίο.

Καλοκαίρι του 1978, σ’ ένα χωριό του Έβρου. Ο Αίαντας επιστρέφει στη γενέτειρά του πιστεύοντας ότι θα αναλάβει τα στρέμματα γης που του αναλογούν. Ο πατέρας του όμως έχει ορίσει μοναδικό του κληρονόμο τον μικρό του γιο, Οδυσσέα. Εκείνον που έμεινε κοντά του, έκανε οικογένεια και δούλεψε τη γη, όσο ο μεγάλος σπούδαζε μακριά τους να γίνει φιλόλογος. Ο Αίαντας θολωμένος από θυμό βάζει φωτιά στο πατρικό του να τους κάψει όλους στον ύπνο. Μόνο που ο άνεμος αλλάζει ρότα και τα σχέδια του δεν ευοδώνονται. Δεν του απομένει τίποτα άλλο πέρα από την αυτοχειρία. Ένας οικογενειακός εμφύλιος ξεσπά γύρω από την ταφή του σώματός του.

Λέει η σκηνοθέτις, Έφη Θεοδώρου:

Στον δικό μας Αίαντα η συγγραφέας έχει διατηρήσει τρία θεμελιώδη στοιχεία από το σοφόκλειο έργο: Το μεγάλο θέμα της αδικίας, την αυτοχειρία του ήρωα και τη διαμάχη για την ταφή του. Αυτός ο ήρωας, ο δικός μας, γυρίζει πίσω και βρίσκει ένα σπίτι που ορίζεται από τους αργούς και επαναλαμβανόμενους ρυθμούς ζωής της επαρχίας, μια ακινησία που τη σαρώνει ολοκληρωπκά στο πέρασμά του. Και η παρουσία του προσλαμβάνει έναν αποκαλυπτικό χαρακτήρα για τους άλλους. Με την αυτοκτονία του –ένα είδος θυσίας– είναι σαν να υψώνει καθρέφτες για να αντικρίσουν οι άλλοι τους εαυτούς τους και να απελευθερωθούν.

Διότι κοντά στο αίτημα για την εκπλήρωση της αγάπης υπάρχει και το αίτημα για ελευθερία. Κάτι που, εν προκειμένω, προκύπτει από το πλέγμα των ιδιαιτεροτήτων του Αίαντα, ο οποίος στα μάτια μου έχει κάτι από Ρεμπό. Ακόμη και η ατυχής ομοφυλοφιλική σχέση του με τον Αργύρη (που βεβαίως δεν αποτελεί την κινητήρια δύναμη του έργου, είναι περισσότερο μια ακόμη διάσταση που βράζει δίπλα στις άλλες διαστάσεις του) παραπέμπει στη σχέση Ρεμπό και Βερλέν, υπονοείται δηλαδή κάτι το θυελλώδες, το περιπετειώδες, το αντισυμβατικό.

Η ελευθερία πάντως ως αίτημα της ύπαρξης πια διεκδικείται από τον Αίαντα μέχρις εσχάτων, ως τον θάνατο. Καθώς επίσης, παράλληλα, και η αποδοχή της διαφορετικότητας σε όλες τις εκφάνσεις της ανεξαιρέτως. Το αυτοκαταστροφικό του τέλος έρχεται να σημαδέψει την οικογένεια και να την σπρώξει σε μια κριτική, αναστοχαστική εσωστρέφεια, Κάθε μέλος της οδηγείται σε έναν μονόλογο που λειτουργεί ως απολογισμός ζωής.

Όλοι εξαναγκάζονται σε έναν αυτοπροσδιορισμό μετά από το οριακό γεγονός ακόμη και ο πιο αρράγιστος ο πατέρας-αφέντης, ο οποίος υπήρξε προδήλως καταπιεστικός έναντι των υπολοίπων, της γυναίκας του συμπεριλαμβανομένης. Το πλέον σημαντικό ερώτημα, όμως, δεν αργεί να αναδυθεί. Μια τέτοια οικογένεια, η οποία έχει διαμορφωθεί από τον πόλεμο (δηλαδή τον Ελληνικό Εμφύλιο), τη βία και το αίμα τι δεσμούς μπορεί να οικοδομήσει; Το έργο της Κάλλιας διακρίνεται από έναν ποιητικό ρεαλισμό τον οποίο και έχουμε μεταθέσει στη σκηνή με όρους ακραιφνώς θεατρικούς.

(Απόσπασμα από πρόσφατη συνέντευξη της Έφης Θεοδώρου στο Βήμα της Κυριακής, 26 Ιουνίου 2022)

Γράφει η συγγραφέας Κάλλια Παπαδάκη:

Επέλεξα να συνομιλήσω με τον «Αίαντα» του Σοφοκλή, γιατί θέλησα να μιλήσω για τη βία που κατοικεί στα λόγια μας, στις πράξεις μας, στα όνειρά μας όταν συνθλίβονται.

Κράτησα την αρχική δραματουργική συνθήκη, εκείνη της προσωπικής ματαίωσης, και την έσπειρα μέσα σε μια αγροτική οικογένεια της επαρχίας, φύτεψα τους σπόρους ενός οικογενειακού εμφυλίου που έχει ρίζες βαθιές, και έθεσα μια σειρά από ερωτήματα με κοινό παρανομαστή: Μέχρι πού μπορεί να φτάσει κανείς για να υπερασπιστεί τον εαυτό του απέναντι σε ό,τι θεωρεί άδικο; Κληροδοτείται η βία; Με ποιο τίμημα; Παύει ποτέ ο σπόρος του κακού; Κόβονται οι ρίζες συθέμελα;

Ο νεαρός Αίαντας στις «Ρίζες από βαμβάκι» έχει όνειρα, αλλά τα όνειρά του δεν έχουν ούτε μέτρο ούτε αντίκρισμα. Επιστρέφει στον Έβρο ως νεοδιορισμένος καθηγητής, για να κάνει ένα ακόμα, νέο ξεκίνημα, και διεκδικώντας εκείνα που θεωρεί ότι του ανήκουν, το μερίδιό του στα πατρογονικά βαμβακοχώραφα. Ο πατέρας του όμως έχει καταστήσει μοναδικό κληρονόμο του τον μικρό του αδερφό και το ανακοινώνει στον Αίαντα το βράδυ της επιστροφής του, στο οικογενειακό τραπέζι.

Ο Αίαντας εδώ δεν είναι ο πολεμοχαρής Αίαντας του Σοφοκλή, ωστόσο, η απελπισία του θεριεύει το μίσος που τράφηκε και σωρεύτηκε μες στα χρόνια. Η οργή για το άδικο οπλίζει το χέρι του να πάρει εκδίκηση. Προδομένος παύει να αποζητά την αγάπη και την αποδοχή που δεν είχε ποτέ, να κυνηγά το άπιαστο. Βρίσκει παντοτινό καταφύγιο στον θάνατο. Εκεί όπου συγχωρούνται όλα, εκεί όπου ενδημεί μια πικρή συμφιλίωση, σ’ ένα αέναο παρόν που έχει το άχθος και την ελαφρότητα, τη βία και την τρυφερότητα του ανθισμένου, αιματοβαμμένου βαμβακιού.

(Σημείωμα της Κάλλιας Παπαδάκη στο ομώνυμο βιβλίο που κυκλοφορεί από το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου και τις εκδόσεις Νεφέλη, Μάρτιος 2022)