 |
Της Δρ. Ευρυδίκης Ζαφειρίου*
Οι φυσικές καταστροφές μπορούν να προβούν τραυματικές για τα παιδιά και τους εφήβους. Οι πυρκαγιές, συγκεκριμένα, συχνά είναι τραυματικές και για τους ενήλικες, καθώς οι επιπτώσεις τους στο οικείο περιβάλλον του σπιτιού και της ευρύτερης κοινότητας, μπορούν να είναι επίπονες και μακροχρόνιες. Η κλίμακα των πυρκαγιών που βιώσαμε στην Ελλάδα πριν λίγες μέρες ήταν πρωτοφανής και επηρέασε πολύ μεγάλα τμήματα του ελληνικού πληθυσμού, όπως επίσης και του φυσικού περιβάλλοντός μας. Ως αποτέλεσμα, έχει απειληθεί η αίσθηση της ασφάλειας και της κανονικότητας για ολόκληρα χωριά και κοινότητες που επηρεάστηκαν ή και μετατοπίστηκαν.
Σε καταστάσεις κρίσεων, αλλά και όταν ο κίνδυνος έχει περάσει, τα παιδιά στρέφονται στους ενήλικες και τους σημαντικούς άλλους της ζωής τους για καθοδήγηση και βοήθεια. Σε αυτό το άρθρο θα συζητήσουμε τι μπορείτε να κάνετε ως γονείς αυτές τις πρώτες εβδομάδες μετά τις φωτιές για να στηρίξετε τα παιδιά και τους εφήβους που επηρεάστηκαν από τις καταστροφές.
Πιθανές δυσκολίες που μπορεί να αντιμετωπίσουν τα παιδιά και οι έφηβοι και οι αντιδράσεις τους σε αυτές
Ως άμεση συνέπεια μιας κρίσης όπως η πυρκαγιά, τα παιδιά μπορεί να εκδηλώσουν σημάδια συναισθηματικής και σωματικής εξάντλησης. Σε κάποιες περιπτώσεις, ίσως βιώσουν ενοχές επιβίωσης, δηλαδή τύψεις που αυτά επέζησαν, ενώ άλλοι γύρω τους σκοτώθηκαν, ή που το σπίτι τους δεν επηρεάστηκε, ενώ άλλα σπίτια καταστράφηκαν ολοσχερώς. Όσο πιο έντονα βίωσαν την καταστροφή, τόσο πιο ισχυρές μπορεί να είναι οι αντιδράσεις τους και τυχόν τραυματικά συμπτώματα που αποκόμισαν. Ο ήχος, οι φωνές, το φως, τα χρώματα, οι μυρωδιές και οι καπνοί της πυρκαγιάς και των προσπαθειών κατάσβεσής της είναι αισθητηριακά ερεθίσματα που μπορούν να χαραχτούν εύκολα στην αισθητηριακή μνήμη των παιδιών και να επανεμφανιστούν με διάφορες αφορμές. Ακόμα και μετά την ασφαλή κατάσβεση της φωτιάς, οι διαδικασίες επανένταξης σε μια μορφή κανονικότητας μπορούν να αποτελέσουν μια επιπρόσθετη πηγή άγχους και τραύματος.
Οι αντιδράσεις του κάθε παιδιού και έφηβης εξαρτώνται από μια αλληλουχία παραγόντων, τόσο προστατευτικών, όσο και επικινδυνότητας. Αυτοί συμπεριλαμβάνουν την ηλικία του παιδιού, την έκταση της εμπλοκής τους στην πυρκαγιά και τις προσπάθειες πυρόσβεσης, την έκταση της απώλειας κοντινών τους ανθρώπων και περιουσίας, την απώλεια ή μη του σπιτιού τους, διαταραχές ψυχικής υγείας που ίσως βίωναν πριν τη φωτιά, το κοινωνικό τους δίκτυο, και άλλους παράγοντες. Τα σημάδια που μπορεί να παρατηρήσετε σε κάθε ηλικιακό εύρος είναι τα ακόλουθα:
Σε παιδιά προσχολικής ηλικίας μπορεί να δείτε παλινδρόμηση σε προηγούμενα στάδια ανάπτυξης και απώλεια ορόσημων ανάπτυξης που είχαν κατακτήσει, ούρηση κατά τη διάρκεια της νύχτας και εκτός τουαλέτας, πιπίλισμα του αντίχειρα, ευαισθησία στον ύπνο, απώλεια όρεξης για φαγητό, υπερβολικοί ή νέοι φόβοι (π.χ. στο σκοτάδι), άγχος αποχωρισμού και απομάκρυνση από φίλους και συγγενείς.
Σε παιδιά δημοτικού είναι πιθανό να δείτε κάποια από τα παραπάνω συμπτώματα, όπως και ευερεθιστότητα, επιθετικότητα, υπερδραστηριότητα, εφιάλτες και ταραχώδης ύπνος, σχολική αποφυγή, έλλειψη συγκέντρωσης και απομάκρυνση από δραστηριότητες και φίλους.
Σε εφήβους ίσως παρατηρήσετε διαταραγμένη όρεξη για φαγητό και ύπνο, νευρικότητα, αυξημένες εντάσεις και καβγάδες, ψυχοσωματικά συμπτώματα, αποφυγή ή ασυνήθιστη προσκόλληση σε οικογενειακά ή φιλικά πρόσωπα και εσωστρεφής συμπεριφορά.
Συμβουλές για γονείς και σημαντικούς άλλους αμέσως μετά την πυρκαγιά:
Διατηρήστε την ψυχραιμία σας και μια καθησυχαστική διάθεση. Τα παιδιά είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στα σήματα που παράγουμε οι ενήλικες, ιδιαίτερα όταν είναι μικρής ηλικίας. Τείνουν να αντιγράφουν τα συναισθήματα που αντιλαμβάνονται πως βιώνουμε, και, καθώς δεν έχουν ανεπτυγμένες δεξιότητες συναισθηματικής αυτορρύθμισης, συχνά τα βιώνουν πολύ πιο έντονα. Δείξτε ηρεμία και αυτοέλεγχο. Αναγνωρίστε τη βαρύτητα της φυσικής καταστροφής αλλά παράλληλα διαβεβαιώστε τα πως είναι ασφαλή. Καθησυχάστε τα, στο βαθμό που μπορείτε, πως η κοινότητα και οι τοπικοί ή κρατικοί φορείς κάνουν ό,τι περνάει από το χέρι τους για να καθαρίσουν την περιοχή και να ξαναχτίσουν. Πείτε τους, χωρίς υπερβολές, πως η οικογένειά και οι φίλοι σας θα βοηθήσουν και θα τα φροντίσουν μέχρι να επιστρέψουν στην κανονικότητα. Δώστε τους ελπίδα και βρείτε τα θετικά της κατάστασης, όσο δύσκολο και αν φαίνεται εκ πρώτης όψεως.
Πείτε τους την αλήθεια. Χρησιμοποιώντας λεξιλόγιο και τρόπους κατάλληλους για την κάθε ηλικία, εξηγήστε στα παιδιά σας την κατάσταση, αυτό που βιώσατε, τις ζημιές που προκλήθηκαν, τις απώλειες που ίσως είχατε σε ανθρώπους, ζώα και υλικά αγαθά, και μιλήστε τους για ό,τι αναμένεται να ακολουθήσει, με ειλικρίνεια και ηρεμία. Δώστε τους την ευκαιρία να αντιληφθούν την καταστροφή και να θρηνήσουν αυτά που χάσανε, στην ασφάλεια της σχέσης και της παρουσίας σας. Τα μικρότερα παιδιά ίσως χρειαστούν πολλές, σύντομες συζητήσεις. Ανεξαρτήτως ηλικίας, μην τα αναγκάσετε να ακούσουν, εάν δείχνουν ή εκφράζουν την άρνησή τους. Περιμένετε την κατάλληλη ευκαιρία, όταν θα είναι πιο δεκτικά.
Δείξτε υπομονή και ανταποκριθείτε στις συναισθηματικές τους ανάγκες. Σε αυτήν τη δύσκολη περίοδο ανασφάλειας και κρίσης, τα παιδιά σας σας έχουν ανάγκη περισσότερο από ποτέ. Είναι πιθανό να εκδηλώσουν το άγχος και τον φόβο τους για αυτά που βίωσαν με διάφορους κοινωνικά μη επιθυμητούς τρόπους, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Διατηρήστε υπομονετική στάση, ανταποκριθείτε άφοβα σε όλες τους τις ανάγκες και δείξτε τη συναισθηματική σας διαθεσιμότητα και παρουσία.
Αναγνωρίστε τα συναισθήματά τους και τονίστε ότι είναι φυσιολογικά. Ακούστε τους. Δείξτε έμπρακτα την ενσυναίσθησή σας. Είναι πολύ σημαντικό να δείξετε τις ικανότητες ενεργητικής ακρόασής σας. Καθησυχάστε τους πως οι αντιδράσεις τους και τα συναισθήματά τους είναι φυσιολογικά και αναμενόμενα.
Εκδηλώστε τα δικά σας συναισθήματα, όσο γίνεται ελεγχόμενα, με ειλικρίνεια και αμεσότητα. Είναι καλό να έρθουν σε επαφή με την ευαλωτότητά σας σε αυτήν την τραγική κατάσταση. Εάν φοβάστε, εάν ανησυχείτε, εάν νιώθετε θυμό, μιλήστε για αυτό. Είναι μια μοναδική ευκαιρία, μέσα στο δυσάρεστο της κατάστασης, να προβάλετε έμπρακτα θετικούς τρόπους αντιμετώπισης δύσκολων συναισθημάτων.
Ενθαρρύνετέ τους να μιλήσουν για τις εμπειρίες τους, τα συναισθήματά τους και ό,τι τους προβληματίζει. Προσπαθήστε να δώσετε απαντήσεις, όπου μπορείτε, σε όποιες απορίες έχουν. Θα χρειαστούν ευκαιρίες για να εκφράσουν με λέξεις ή άλλους πρακτικούς (π.χ. παιχνίδι) και καλλιτεχνικούς (π.χ. ζωγραφική) τρόπους ό,τι εικόνες έχουν στο μυαλό τους. Εάν το κρίνετε βοηθητικό, αναζητήστε καθοδήγηση από κάποιον παιδοψυχολόγο, σύμβουλο ή κοινωνικό λειτουργό για το πώς ακριβώς να διαχειριστείτε τις συζητήσεις και τα συναισθήματά τους. Ακολουθήστε κάθε συζήτηση και σχετική με τις φωτιές δραστηριότητα, με κάποιο παιχνίδι ή κάτι που τα παιδιά βρίσκουν χαλαρωτικό και ευχάριστο.
Μη φοβάστε να πείτε «δεν ξέρω!» Θα υπάρχουν πολλά που δε θα μπορείτε να απαντήσετε, τόσο σχετικά με την καταστροφή που βιώσατε, όσο και με τις λύσεις που θα ακολουθήσουν. Δε χρειάζεται να έχετε όλες τις απαντήσεις. Τα παιδιά εκτιμούν την ειλικρίνεια και το να είστε ανοιχτοί στη συζήτηση, ακόμα και αν δε γνωρίζετε όλες τις απαντήσεις στα ερωτήματά τους.
Τονίστε τη συναισθηματική τους ανθεκτικότητα. Θαυμάστε και εκθειάστε όλες τις στιγμές γενναιότητας που εκδήλωσαν κατά την καταστροφή. Υπενθυμίστε τους όλες τους τις ικανότητες και δυνατότητες, όπως εκδηλώθηκαν στην παρούσα ή και σε προηγούμενες καταστάσεις. Βοηθήστε τα να δούνε όλες τις δυσκολίες που έχουν αντιμετωπίσει στο παρελθόν και τι χαρακτηριστικά τους τους βοήθησαν. Συζητήστε ως παράδειγμα άλλες κοινότητες που αντιμετώπισαν επιτυχώς αντίστοιχες πυρκαγιές ή και άλλες φυσικές καταστροφές, και πώς εκείνες οι κοινότητες ανέκαμψαν.
Ενισχύστε τις φιλίες τους και την αλληλοστήριξη μεταξύ συνομηλίκων. Είναι πολύ σημαντικό τα παιδιά και οι έφηβοι να νιώθουν έντονη την παρουσία του κοινωνικού τους δικτύου και να στρέφονται σε αυτό για υποστήριξη και βοήθεια. Συχνά, μάλιστα, είναι ιδιαίτερα ευρηματικοί στους τρόπους στήριξης και ανάκαμψης από δυσκολίες. Είτε με άμεση, φυσική επαφή, είτε μέσω διαδικτύου, ενθαρρύνετέ τους να επικοινωνούν τακτικά με τους φίλους τους.
Χρησιμοποιήστε και προβάλετε θετικούς τρόπους αντιμετώπισης των δυσκολιών και ικανότητες επίλυσης προβλημάτων. Ενθαρρύνετε τα παιδιά να χρησιμοποιήσουν ρεαλιστικές και θετικές μεθόδους διαχείρισης συναισθημάτων και να αναγνωρίσουν τις πιο βοηθητικές τεχνικές κάθε περίστασης.
Αποφύγετε την έκθεση στην επικαιρότητα και τα νέα των ειδήσεων. Προστατέψτε τα παιδιά σας από εικόνες και ρεπορτάζ που μπορούν να ανατροφοδοτήσουν ή και να επιδεινώσουν μνήμες από σκηνές που βίωσαν. Κάνετε μια συμφωνία πως θα τα ενημερώνετε εσείς για τα σημαντικά νέα που χρειάζεται να γνωρίζουν ή ορίστε μια ώρα της ημέρας που θα παρακολουθείτε τις εξελίξεις από κοινού, για περιορισμένο χρόνο και από κάποια έμπιστη πηγή πληροφόρησης. Αντίστοιχα, αποφύγετε συζητήσεις περί των καταστροφών με λεπτομέρειες που δεν είναι αναγκαίες να γνωρίζουν τα παιδιά.
Συμπεριλάβετέ τα σε δουλειές και δραστηριότητες αποκατάστασης. Μέσα από τη συμμετοχή στην κοινότητα, την προσφορά και τη βοήθεια, τα παιδιά θα μπορέσουν να συγκεντρωθούν σε κάτι άλλο πέρα από την κρίση που βίωσαν, θα αυξηθεί το αίσθημα ελέγχου, αυτό-εκτίμησης και ικανότητάς τους, και συνεπώς θα ανακάμψουν ευκολότερα συναισθηματικά από την τραυματική εμπειρία της πυρκαγιάς. Φροντίστε η συμμετοχή τους να είναι ανάλογη της ηλικίας τους και των ικανοτήτων τους, και εξισορροπήστε την με άλλες ευχάριστες δραστηριότητες και παιχνίδι.
Φροντίστε τον εαυτό σας. Όπως αναφέρουμε συχνά, η αυτοφροντίδα δεν είναι πολυτέλεια, αλλά αναγκαία προϋπόθεση για τη φροντίδα των παιδιών σας. Πάρτε τον χρόνο που χρειάζεστε για να διαχειριστείτε τα συναισθήματα και τις αντιδράσεις σας. Τα παιδιά σας θα αντιγράψουν τα συναισθήματα που αντιλαμβάνονται: εάν νιώθετε άγχος, πανικό ή θυμό, είναι πολύ πιθανό να βιώσουν και εκείνα το ίδιο. Μιλήστε σε φίλους, συγγενείς, άλλους που επηρεάστηκαν από την πυρκαγιά και ειδικούς ψυχικής υγείας. Δε χρειάζεται να διαχειριστείτε το δύσκολο συναισθηματικό σας φορτίο μόνοι σας. Το να μοιραστείτε τα συναισθήματά σας θα σας δώσει αίσθημα σύνδεσης και ασφάλειας. Φροντίστε και τη σωματική και φυσική σας υγεία και αποφύγετε τις καταχρήσεις και αυτοκαταστροφικούς τρόπους αντιμετώπισης δυσκολιών.
Συμβουλές για βοήθεια σε περίπτωση προσωρινής στέγασης σε άλλη περιοχή
Δυστυχώς για πολλούς, η καταστροφή και η κρίση δεν σταμάτησε στην πυρκαγιά, αλλά ακολούθησε εκκένωση της περιοχής τους, προσωρινή στέγαση σε καταφύγιο ή άλλες δομές, αναμονή και στο μέλλον επανεγκατάσταση και ανοικοδόμηση. Σε περίπτωση που χρειάστηκε να εκκενώσετε την περιοχή σας ή η κατοικία σας έχει πληγεί από την πυρκαγιά σε βαθμό που χρειάζεται προσωρινή στέγαση σε άλλη περιοχή, τα παιδιά και οι έφηβοι καλούνται να αντιμετωπίσουν επιπρόσθετες δυσκολίες. Κοινωνικά, συναισθηματικά, περιβαλλοντικά και πραγματιστικά άγχη μπορεί να περιπλέξουν περαιτέρω την ήδη επιβαρυμένη ψυχολογική κατάστασή τους. Για να τους δώσετε την καλύτερη δυνατή στήριξη σε αυτή την κατάσταση κρίσης, δοκιμάστε τα ακόλουθα:
Δώστε τους ευκαιρίες κοινωνικής δικτύωσης, είτε με προϋπάρχοντες φίλους, είτε με νέους που δημιουργήθηκαν κατά την μετακίνηση και τη νέα στέγαση. Όπως είπαμε πιο πάνω, είναι πολύ σημαντικό να νιώθουν ότι ανήκουν και να επικοινωνούν με άτομα της ηλικίας τους.
Εάν καταφέρατε να διασώσετε προσωπικά αντικείμενα, βεβαιωθείτε ότι έχουν πρόσβαση σε αυτά που τους ανήκουν ή με τα οποία είναι συναισθηματικά δεμένοι. Αυτό μπορεί να τους δώσει αίσθημα ασφάλειας, οικειότητας και συνέχειας μεταξύ προηγούμενης και παρούσας κατάστασης διαβίωσης και ζωής.
Δημιουργήστε μια νέα αίσθηση ρουτίνας και επανάληψης με καθημερινές δραστηριότητες, ώστε το παιδί να ξέρει τι να περιμένει και να απασχολείται. Η αίσθηση συνέχειας, σταθερότητας και προβλεψιμότητας θα ενισχύσει την ασφάλεια και τον έλεγχο που νιώθουν τα παιδιά. Η επιστροφή στο σχολείο από Σεπτέμβρη, όπου είναι εφικτό, θα συμβάλει ιδιαίτερα ως προς αυτό.
Δώστε τους την ευκαιρία να συζητήσουν αυτά που τους απασχολούν, να εκφράσουν τους φόβους και τις ανησυχίες τους και να μοιραστούν τα συναισθήματά τους. Αυτό μπορεί να γίνει μέσω διαλόγου ή με άλλα καλλιτεχνικά και πρακτικά μέσα.
Δώστε σημασία στο παιδί σας ατομικά. Γνωρίζετε το παιδί σας καλύτερα από τον καθένα, ακόμα και μέσα σε αυτήν την πιθανώς πρωτόγνωρη κατάσταση. Μείνετε κοντά του συναισθηματικά και δώστε του ό,τι χρειάζεται για να ανακάμψει και να αναπτύξει την συναισθηματική του ανθεκτικότητα. Δείξτε ανεκτικότητα σε δύσκολες συμπεριφορές που ίσως προκύψουν και εντείνετε την έκφραση αγάπης και στοργής από μέρους σας. Λάβετε υπόψιν σας τον χαρακτήρα του, το αναπτυξιακό του στάδιο, τις εμπειρίες του και άλλους προστατευτικούς παράγοντες ή παράγοντες επικινδυνότητας που ισχύουν.
Σε μια τόσο δύσκολη κατάσταση, όπως είναι όλες οι καταστάσεις φυσικών καταστροφών και κρίσεων, μην υποτιμάτε τη δύναμη και τη βαρύτητα της σύνδεσης με το παιδί σας. Είναι πολύ βασικό να είστε κοντά τους και παρόντες, να δείχνετε ευαισθησία στις ανάγκες τους και να ανταποκρίνεστε με ενσυναίσθηση, φροντίδα και αγάπη. Φροντίστε εξίσου τους εαυτούς σας και αναζητήστε βοήθεια όπως απαιτείται, από οικογενειακά μέλη, φίλους, ειδικούς, οργανισμούς και άλλους σχετικούς φορείς.
*Η Ευρυδίκη Ζαφειρίου είναι εκπαιδευτική ψυχολόγος, παιδοψυχολόγος, σύμβουλος γονέων και εκπαιδευτικών
photo credit: Πυροσβεστική facebook page
.jpg)
.jpg)
